Orijinal Başlık: Suriye’ye gönüllü geri dönüş: ‘Henüz yoğun dönüş yok’
Yazar: Fundanur Öztürk, Ankara, BBC Türkçe Twitter: @fundanurozturk 13 Aralık 2024
Suriye’de Esad yönetiminin düşmesinin ardından Türkiye’deki bazı Suriyelilerin sınırdan gönüllü dönüşleri devam ediyor. İçişleri Bakanı Ali Yerlikaya, dün sivil toplum kuruluşlarıyla bir araya gelerek üç saatten fazla süren bir toplantı yaptı. Yerlikaya, geri dönmek isteyen Suriyelilerin sürecini kolaylaştırmak amacıyla sahada çalışan sivil toplum kuruluşlarından görüş aldı. BBC Türkçe’ye ulaşan bilgilere göre Bakan Yerlikaya, son birkaç gün içerisinde günde ortalama 1.100 ila 1.150 Suriyelinin gönüllü olarak geri döndüğünü ifade etti. Bu rakam daha önce günlük 200-300 kişi civarındaydı.
Gönüllü geri dönüşlerin düzenlenmesi için tüm ilgili bakanlık ve kurumların işbirliği yaptığı bildirildi. Sınırdaki işlemlerin daha hızlı ilerlemesi adına ek personel ve mobil araçlar tahsis edildi; personel kapasitesi günlük 20 bin geçiş işlemi gerçekleştirebilecek hale getirildi. Gönüllü geri dönüş süreçlerinin kolaylaştırılması ve bürokratik yüklerin azaltılması için çeşitli yöntemler üzerinde çalışıldığı belirtildi. Toplantıya, hem Türk hem de Suriyeli sivil toplum kuruluşları katıldı ve bu toplantıların düzenli olarak devam edeceği ifade edildi. Suriyelilerin geri dönüşü konusundaki tartışmalar sürerken, BBC Türkçe toplantıya katılan sivil toplum kuruluşlarının görüşlerini de dinledi.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, 11 Aralık’ta, “Suriye’de barış ortamı kök saldıkça, gönüllü geri dönüşlerin sayısının zamanla artacağına inanıyorum” dedi. BBC Türkçe ile görüşen yetkililer ve sivil toplum temsilcileri, henüz Suriyelilerin kitlesel nitelikte bir geri dönüşünün gerçekleşmediğini dile getiriyor. Suriye’deki güvenlik koşulları netleştikçe, geri dönüşlerin artması bekleniyor. Bir bakanlık yetkilisi, “Açıkçası geri dönüşlerde büyük bir hareketlilik yok. Suriye’deki güvenlik koşulları iyileştikçe dönüş sayısının artacağını umuyoruz. Bekleyip göreceğiz” şeklinde konuştu. Ayrıca, “Biz kendi rızasıyla gitmek isteyenlere yardımcı olacağız. Hiç kimseyi zorla göndermiyoruz ya da gitmek isteyenleri durdurmuyoruz” diye ekledi.
Gönüllü geri dönüşler nasıl gerçekleştiriliyor? Türkiye’de geçici koruma statüsündeki Suriyelilerin hakları, Geçici Koruma Yönetmeliği çerçevesinde düzenleniyor. Gönüllü geri dönüş yapmak isteyen Suriyelilerin belirli aşamalardan geçmesi gerekiyor. Bu kişiler, ilgili göç idaresi müdürlüklerine başvurarak gönüllü geri dönüş formunu dolduruyor. Başvuru sırasında, çıkış yapmak istedikleri sınır kapısında kimlik kontrolleri ve suç kaydı ile vergi borcu sorgulamaları gibi işlemler yapılıyor. Dönüşlerine izin verilen Suriyelilerin geçici koruma statüleri sona erdiriliyor ve geçici koruma kimlik belgeleri iade ediliyor.
Eğer Türkiye’den gönüllü geri dönüş yapmış bir Suriyeli tekrar Türkiye’ye dönerse, bu kişinin geçici koruma statüsü alıp almayacağı idarenin takdirine bağlı olarak değerlendiriliyor. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Neva Övünç Öztürk, “Kişinin Türkiye’ye döndüğünde mutlaka yeniden korunacağı garantisi yok, idarenin bireysel değerlendirme yapması gerekiyor” diyor. Ayrıca, Suriyelilere sağlanan geçici koruma statüsü, diğer bireysel statülerin alınmasını etkileyebiliyor. Öztürk, Suriye’ye gönüllü giden ve tekrar Türkiye’ye dönen bir Suriyelinin tek şansının geçici korunmaya tekrar alınmak olduğunu vurguluyor.
Gönüllü geri dönüşlerin gerçekçiliği ve uygulanabilirliği üzerinde tartışmalar sürüyor. Kadın ve çocuklu ailelerin de bulunduğu gözlemlense de, şu ana dek sınırı genellikle yalnız başına geçen genç ve orta yaş erkeklerin olduğu rapor ediliyor. 13 yıllık savaşın ardından Suriye’de geride bıraktıkları ev ve iş yerlerinin durumu hakkında bilgi edinmek isteyen Suriyelilerin ilk adımı çoğunlukla genç erkek aile üyelerinin geri dönmesi olmuştur. Görüştüğümüz birçok Suriyeli aile, öncelikle bir aile ferdinin Suriye’ye döneceğini, oradaki yaşam alanını hazırlayıp kalan aile üyelerinin daha sonra geçeceğini belirtiyor. Türkiye’den gönüllü dönüşlerin çok yüksek seviyelere ulaşmamasının sebeplerinden biri bu durum olarak değerlendiriliyor.
Peki, Suriye’deki yaşam koşullarını gözlemlemek amacıyla giden bir Suriyelinin tekrar Türkiye’ye dönüp ailesini alması mümkün mü? Geçmişte Suriyelilere bayram dönemlerinde tanınan izinli geçiş hakkı akla gelse de, BBC Türkçe ile görüşen yetkililer, Suriyelilere bu tür bir izinli gidiş hakkının tanınmadığını belirtiyor: “İlk olarak Suriye’deki durumu görmek için gidip aileyi almak üzere dönüş yapmak için önceden tanımlı bir izin yok.” Ancak, “Ailenin bir ferdi Suriye’ye gidip durumu ayarlayabilir ve aileye dönüş çağrısı yapabilir” deniyor.
Gönüllü geri dönüşü kendi isteğiyle gerçekleştiren kişi, zaten oraya gidiyor; bu nedenle rızalarının özellikle vurgulandığı ifade ediliyor. Bir dönem bayramlarda izinli gidiş dönüşler yapılmışken, şu an için izinli geçişlerin olmadığı ve bu uygulamanın iki yıl önce sonlandırıldığı belirtiliyor.
Bazı haber ve sosyal medya paylaşımlarında, sınırdaki Suriyelilerin bir kısmının geri dönmek üzere izin alarak Suriye’ye gittiği gösteriliyor. BBC Türkçe’ye bilgi veren bir Suriyeli, iki gün önce Suriye’ye giden kuzeninin sınırda kimliğini bırakmadığı ve iki haftalık bir özel izinle, sonrasında geri döneceğini aktardı. Ancak sivil toplum kuruluşları ve yetkililer, böyle bir genel uygulamanın bulunmadığını, bazı kişilerin sağlık veya zorunlu aile birleşimi gibi özel durumlarla izin almış olabileceğini vurguladı. Sınırdan geçen Suriyelilere, geri dönmeyeceklerine dair taahhütname imzalatıldığı yönündeki iddialar ise yalanlanarak, gönüllü geri dönüşlerin rızaya dayalı olduğu ifade ediliyor: “Bu kişiler sadece gönüllü geri dönüş formu imzalıyorlar. Ayrıca gönüllü geri dönüşler, BM Mülteciler Yüksek Komiserliği gözetiminde gerçekleştiriliyor. Onlar da bu kişilerin kendi istekleriyle gittiklerine tanıklık ediyorlar.”
Öztürk, dönüş işlemlerinin hukuki geçerliliği için, kişinin üzerinde herhangi bir baskı olmaması ve bilgilendirilmiş olması gerektiğini belirtiyor: “Bu formları imzalarken, sadece kişinin ve yetkililerin imzası yeterli olmayacaktır. Kişinin özgür iradesini doğrulamak için, Kızılay, UNHCR ya da BM Mülteciler Yüksek Komiserliği gibi uluslararası bir kuruluşun temsilcisinin imzası gereklidir.” Kişinin Türkçe’yi iyi bilmemesi durumunda ise özellikle tercüman aracılığıyla belgenin ne hakkında olduğunun şahsa aktarılması önem taşıyor.
Öztürk, mevcut durumda Suriye’nin durumu nedeniyle mülteci hukuku açısından belirsizliklerin bulunduğunu kaydediyor. Bireysel başvuru alan pek çok Avrupa Birliği üyesi ülke, Suriye’ye dair güncel raporlar gelinceye kadar başvuruları dondurma kararı aldı. Öztürk, “Suriye’deki gibi ani gelişmeler olduğunda, raporlar hızla eski hale gelebiliyor. Bu nedenle yeni raporların gelmesini beklemek gerekiyor” diyor. Suriye’ye gönüllü olarak dönen ancak tekrar Türkiye’ye geri dönen bir kişinin geçici koruma statüsü almasının engellenmesinin hukuken sorun teşkil edebileceğini söylüyor: “Ülkedeki durum belirsiz olduğu için, geri döndüğünde herhangi bir riskle karşılaşıp karşılaşmayacağına dair tespit yapmak şu an için hukuken oldukça zor.”
İdarenin takdir yetkisi kapsamında başvuru değerlendirmelerinin daha belirgin hale gelene kadar uzatılabileceği veya kişiye insani ikamet izni gibi alternatif izinler verilebileceği belirtiliyor.
Sivil toplum kuruluşlarıyla gerçekleştirilen toplantıda kamu politikası, gönüllü ve onurlu geri dönüşleri ön planda tutan bir biçimde ilerlediği ifade ediliyor. AB ülkelerinde olduğu gibi dünya genelindeki eğilim, hızlı bir şekilde yeni iltica başvurularının kapatılması ve Suriyelilerin geri gönderilmesine yönelik. Ancak Türkiye’nin henüz böyle bir adım atmadığı yönünde güçlü ifadeler bulunuyor. Temel olarak, gönüllü geri dönen kişilerin süreçlerini kolaylaştırmaya odaklanan bir politika yürütüldüğü söyleniyor. Toplantıda, hem gönüllü geri dönüş sürecinde hem de Suriye içerisinde sürdürülecek çalışmalarda sivil toplumun rolü üzerinde önemle durulmuş. Hem Suriye’deki yaşam alanlarının yeniden inşası hem de Türkiye’den geçiş süreçlerinde sivil toplumdan destek beklendiği ifade ediliyor. UNHCR, “git ve gör” uygulamasını tavsiye ediyor. Türk hükümeti gibi Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR) de Suriye’ye gönüllü geri dönüşlerin Suriye’ye gönüllü dönüş: ‘Şu an için büyük bir geri dönüş yok’
